Karşılaşılan Sorunlara Çözüm Önerileri: Viola Spolin

Viola Spolin, oyuncuların oyunculuklarını geliştirmeleri için oluşturduğu doğaçlama tekniklerinin yanı sıra, yazılı metinden yola çıkarak oyun sahneleme amacında olan yönetmenler için de doğaçlamalar önermiştir. Prova sürecinde yapılan bu doğaçlamalar gelişimi sağlamak, oyuncuların yaratıcılıklarını ortaya çıkarmak ve birliktelik ruhunu yakalamak amacını taşır.

Provalar için Tiyatro Oyunları kitabını yönetmenler için el kitabı olarak hazırlayan Spolin, bu kitabında, oyun provalarının ilk gününden son oyun gününe kadar olan süreçte kullanılabilecek doğaçlama örneklerine yer vermiştir.

Spolin, yönetmeni, gösteriye gelecek seyircinin gözü ve kulağı olarak tanımlar. Yönetmen, kendinde ve ekibinde bulunan kişilerde bulunan yetileri son damlasına kadar ortaya çıkaracak ve bunları tek amaç için biraraya getirecek kişidir.

Yönetmen, oyuna odaklanır ve oyunu gün ışığına çıkarmak için ne gerekiyorsa yapar. Rol dağılımını yapmadan oyun metnini defalarca okur, oyuna ve oyun yazarına ısınır. Yönetmenin yapmaması gereken şey, oyun ile ilgili özlemlerini, hayallerini gündeme getirmektir. Çünkü, oyun çalışmalarda şekillenir; yönetmen, oyuncuları ve teknik elemanları daha önce kararlaştırdığı yapıya oturtmaya ya da buna yöneltmeye zorlamamalıdır. Çalışma sürecinde kaydedilen gelişimlerle oyun canlı hale getirilmelidir. Oyuncular veya yönetmen için bireysel başarı söz konusu olamaz. Yönetmen oyuncunun karşılaştığı açmazlarda onun rahatlamasına ve yeni bir alana yönelebilmesine   yardım   eder.   Bunu,   ancak  kullandığı   doğaçlamalarla gerçekleştirebilir. Örneğin, oyuncu bir kelimeye takılıyorsa ya da markeleme, sahne kullanımı gibi sorunlarla baş edemiyorsa, yönetmen Anlamsız Kelimeler'- veya Fiziksel Abartı doğaçlamalarına başvurabilir. Yönetmenin doğaçlama seçimini, sorunun neden kaynaklandığı konusundaki saptaması belirler. îyi oyun ise tüm ekibin katılımını, ortak kararları ve sorun çözmede birlikteliklerini gereksinir

Tiyatro topluluğunun birarada üretebilmesinin temelinde, topluluk elemanlarının birbirine güven duyması yatar. Oyun sahnelemek için biraraya gelen kişiler ilk kez birbirlerini orada görmüş olabilirler. Bu durumda yönetmen, öncelikle oyuncuların kendileri olmalarını sağlamalı sonra onları diğer oyuncularla biraraya getirmeli ve daha sonra da yazarla birlikte oyun alanına getirmeye çalışmalıdır.

Yönetmen ancak doğaçlamalara tam olarak hakim olursa, oyunculara yardım edebilir; oyuncuların oyuna yoğunlaşmalarına, duygularını kullanmalarına ve aynı soruna farklı bakış açıları ile yaklaşıp ekip olmalarına çalışır.

Rol dağılımı yapmak için de doğaçlamalar kullanılır. Doğaçlamalarla oyuncular tanınabilir. Doğaçlamalar oyuncuların rahatlamasını sağlar ve gerilimi yok eder Böylece yönetmen açıklıkla herkesin olanaklarını görebilir. Bunun için yer, kişi ve olay belirlenerek sözel doğaçlama yapılabilir veya oyundaki sorunla aynı sorunu taşıyan başka bir sahne verilerek oynanması istenebilir. Bu oyunlar sonrası oyuncular oyuna geçmeye hazır hale gelirler.

Spolin'e göre prova süreci üç bölüme ayrılır:

1- Yönetmen ve oyuncuların birbirine ısınması: Isınma temrinleri, oyuncuların birbirine ve oyuna karşı tavırlarını, ilişkilerini olumlu yönde etkiler. Isınmak için ise Kendi Kendimi Hissetme ve Hareketi Başlatan Kim? doğaçlamaları kullanılabilir.

Okuma provalarına başlamadan veya ilk okuma provalarında ise Kendini İzletme, Halat Çekme, Top Oynama, Üç Şey Değiştirme, Ayna, Ayna Kim?, İzleyeni izleme gibi doğaçlamaları kullanmak yararlıdır. Oyuncuların gerçekten birbirini ve olayları izlemesi gereklidir. Kimi zaman oyuncular sözleri ve olayları bildikleri için birbirlerine bakarlar ancak görmezler veya takip etmezler. Bu durumda Anlamsız Kelime Kullanımı'na başvurmak oyuncuları doğru izlemeye yöneltir.

Masa başı çalışmalarında sözcüklerin doğru söylenmesi önemlidir. Bu sorunu çözmede Sesli ve Sessizler ( konuşurken sesli ve sessiz harflere dikkat etme ) ve Kelime  Oyunu doğaçlamaları kullanılır. Daha sonra ise Hareketsiz Isınma, Diyalogları Melodik Söyleme doğaçlamalarına başvurulabilir. Bu çalışmalar konuşma sorunlarının çözümlenmesine, topluluğun rahatlamasına, birbirine ve oyun metnine yakınlaşmaları ve sıcak bir havanın yaratılmasına yardımcı olur.

2- Kendiliğinden olan, yaratıcı, araştırıcı süreç: Tüm enerjinin metni oluşturmak için tamamen sanatsal potansiyele doğru yöneltilmesidir. Bu yaratıcı süreç, yönetmenin oyuncuların doğaçlamalarında veya okuma provalarında ortaya çıkan gelişimleri seçmesi, zenginleştirmesi ve gerektiğinde eklemeler yapmasıdır. Pek çok şeyin netleştiği bu durumda daha önce de kullanılmış olan Anlamsız Kelimeler, Hareketsiz Isınma, Fiziksel Abartı, Başlama ve Bitirme, Ayna    doğaçlamalarına başvurulabilir.

Oyunun büyüsüne girme ve gerilimleri atmak için Görmezden Gelerek Konuşma ve Seslenme doğaçlamalarının olumlu yararları görülür.

Masa başı çalışmaları sonrasında sahneye geçildiğinde Sahne Fotoğrafı Oluşturma, Hareketsiz Isınma doğaçlamalarının yanı sıra Neresi doğaçlamaları da yapılır. Oynanacak sahnenin planının çizimleriyle hareket serbestliği sağlanır. Daha sonra Verme ve Alma, Değiştirme ve Bölünme, Markeleme, Eşzamanlı   Olaylarda Dikkatin Yer Değiştirmesi ve Akılda Tutma doğaçlamaları gelir.

Provaların ilerlemesi ile ezberlerini tamamlayan oyuncular, oyuna daha rahat konsantre olabilirler. Bu durumda oyuncuların yere yatıp, gözleri kapalı, rahat soluk alıp vermeleri ve yattıkları yerden gözlerini açmadan ezber geçmeleri denenir. Böylelikle konsantreleri sahneye, diğer oyunculara ve kendilerini sahnede canlandırabilmelerine yöneltilir; giderek sesleri alçalır. Bunlar, gerilimlerin atılması ve oluşmaya başlayan mekanikleşmenin önlenmesi adına yararlı bir çalışmadır.

Spolin bu süreçte oyun üzerine genel doğaçlamalar yapmayı önerir. Oyun metnindeki sözcüklerin sınırlamasından uzaklaşmak için oyuncuları kışkırtmak ve ilişkileri keskinleştirmek gerektiğinde, genel doğaçlamalara başvurulur. Genel doğaçlamaların oyun metni ile direk bağlantısı yok gibi görünür, ancak oyuncularda oyundaki karakter çözümlemeleri için bakış açısı oluşturur; sözcükleri görmeleri ve sahnelerin odak noktalarını bulmalarını sağlar. Bu bölümde kullanılabilecek doğaçlamalar: Nesnelerle Başlama ve Bitirme, Kelime Oyunu, Fiziksel Abartı.

Karakter doğaçlamalarının önemine dikkat çeken Spolin, provaların en başından itibaren karakterleri oluşturma üzerinde durur. Ancak oyuncuların oyunla ve birbirleri ile iletişimleri geliştirildiğinde, karakterlere yoğunlaşmak daha verimli sonuçlar getirir. Karakter, bütüncül sahne yaşamı ile kişisel bütünleşme yoluyla ortaya çıkartılır.

Karaktere sözel düzeyde yaklaşma rolde durağanlığı getirebilir. Oyuncuların geliştirdikleri ilişkilerini engelleyebilir. Karakteri sahne ortamında oluşturmak yerine, oyuncu özel gereksinimlerini ve duygularını katarak oynayabilir, kendini yansıtabilir, düşünsel düzeyde bir karakter yorumu getirebilir. Deneyimi az olan oyuncularla bu sorunlar kısa sürede çözümlenebilir ama deneyimli oyuncularla sorunu çözmek daha zordur. Oyuncuları özellikle başlarda "rol yapmaması" konusunda uyarmak gerekir. Provalarda da sık sık durdurup "Şimdi rol mü yaptın?" diye sormak yararlıdır.

İlk provalarda karakter üzerine tartışmalar yerine Kim Doğaçlamaları daha yararlı olur. Bunlar özümsendikten sonra karakteri fiziksel olarak, temel yapısından oluşturmaya yönelinir. Kullanılacak doğaçlamalar: Şapka Dolu Kutu ( Oyuncular kostüm ve aksesuarlardan istediklerini seçerek, seçtikleri nesnelere göre doğaçlama yaparlar ya da belirledikleri olaya göre kostüm ve aksesuar seçerek doğaçlarlar.) Kaç Yaşındayım? Mesleğim Ne? Sırt doğaçlamaları, Akılda Tutma, Ayna, îlişkide Dönüştürme ve Dinleme’dir.

İkinci bölümün sonuna doğru oyunculardan oynadıkları karakterlerin özgeçmişleri istenir. Oyuncular, karakterlerinin okul yıllan, ailesi, dedesi, en sevdiği yiyecekler, hırsları, aşktan, nefretleri, eğlenceleri, akşamları neler yaptıkları vb. pek çok konuda olasılıklar yazarlar. Bu malzemeler karakter konusunda aydınlatıcı olur ve gerektiğinde başvurulur.

Oyuncuların diyaloglarının doğal hale gelmesi için sık sık Anlamsız Kelimeler doğaçlamasına başvurmak gereklidir. Anlamsız Kelimelerle Gösteri, normal konuşma ve anlamsız kelimeleri yönetmenin komutu ile değiştirerek kullanma, sorunun çözümünde yararlı olacaktır.

Provaların ilk günlerinde oyuncuların ezber yapmasının önüne geçmelidir, Ezber ancak ilerleyen aşamalarda doğaçlamalarla oturmalıdır.

Zamanlama oyuncular için çok önemlidir. Bu ancak çalışmalarla kazanılabilir. Bunun için Görme^den Gelerek Konuşma doğaçlaması yapılır.

Spolin'e göre provalarda oyuncuların yaşadığı bir diğer sorun da ilişki kurmaktır. Oyuncular bazen birbirlerine gerçekten bakmak ve dokunmakta zorlanırlar. Gerçek olmayan ilişkiler de seyirciler tarafından hemen sezilir. Görme ve Yoğun Algılama, Dokunma, Hareketsiz. Doğaçlama ile bu sorun çözümlenebilir.

Sahnede her eylemin canlı olması gerekir. Oyuncu, tepkilerinde ve sözlerinde hep ikna edici olmalıdır; kendini izletmelidir. Duygularını açığa çıkarmada bedenini etkili kullanabilmelidir.  Kullanılacak doğaçlamalar:  Duygular, Nesneler Yolu ile Gösterme, Duygu Değişimleri'dir.

Oyuncuların rolleri üzerindeki hakimiyetleri arttığında duygu doğaçlamalarına geçilir. Bunlar, Duygudan Duyguya Atlama ve Kamera 'dır. Acelecilik, hareket fazlalığı vb., sorunlarla karşılaşıldığında sahneye çıkmadan önce rahatlama çalışmaları yapılır. Kullanılacak doğaçlamalar Sessiz. Çığlık ve Sessiz Gerilim'dir.

Abartılı Ses doğaçlaması oyuncunun ve yönetmenin yaratıcılığının önünü açar. Provalar sırasında sıkça kullanıldığında sahneler daha canlı hale gelir.

3- Son aşama; cilalama: Provaların son aşamasına gelindiğinde spontanlık (kendiliğindendik) ve yaratıcılık yerini mekanikliğe ve tekrara bırakabilir. Ya da oyuncular yoğunlaştıkları şeyleri unutup ilişkilerde genellemeye yönelebilirler. Bu durumda Seslendirme, Nesne, Makine ve Neresi doğaçlamaları  yeniden hareketlenmeyi sağlar.

Ayrıntı çalışmalarında, sorunlu sahnelerde veya tek tek oyuncularla çalışmalarda Abartma ve Büyütme, Başlangıç ve Son, Kelimeyi Görme, Yansılama kullanılabilir.

Oyuncuların sahneye girişi kadar çıkışı da önemlidir. Bunun için Giriş ve Çıkış doğaçlaması vardır.

Doğaçlamalarla çalışan yönetmenin görevi, oyuncuların doğaçlamalarla kaydettikleri ilerlemeleri ortaya çıkarmak olduğu gibi, aynı zamanda bütünü görmek ve sahne ile öyküyü doğru seçmektir. Yönetmen daima oyuncuları gelişime yöneltmelidir. Hedeften uzaklaşıldığında yeniden hedefe yöneltip, canlılığı, yaratıcılığı sürekli hale getirmelidir.

Bütün bu doğaçlamalar sonucu oluşan oyun, sahneye çıktığında aldığı tepkiler sonucu yeniden üzerinde çalışılmayı gerektirebilir. Bu durumda her provada en az bir doğaçlama yapılması oyun için yararlı olur. Ancak doğaçlamalarda gerçek dekor yerine sandalye ya da küçük yükseltiler kullanmak yerinde olur.

Dinleme / Duyma konusunda sorunlarla karşılaşıldığında Seslenme, Koro, Fısıldama, Görmezden Gelerek Doğaçlama, Ses Efekti, Kapıyı Çalan Kim? Doğaçlamaları yapılır.

Oyuncuların sahnede karşılıklı konuşmalarında veya alış-veriş içinde oldukları durumlarda düşünmeden yaptıkları hareketler vardır. Oyunda bunlar fazla gelebilir veya oyuncuda gerilim yaratabilir. Bu konuda rahatlama yaratmak amacını taşıyan doğaçlamalar ise Hareketsiz Isınma ve Hareketsiz Yürüme'dir

Oyunda karşılaşılan bir diğer sorun ise, sahne bütünlüğünü tamamlayamama ve oyunculuk sorunları üzerine yapılan bir çok çalışmaya rağmen oyuncunun üzerinden bir türlü atamadığı bir durum olan, kendin» oynanan olayın dışında hissetmesi ve bu durumda bir eylem yapamamasıdır. Bu sorunu çözmeye yönelik yapılan uzam üzerine doğaçlamalarla, görünmeyenler görünür hale getirilir böylece oyuncu sahne gerçeği içindeki çevreyi algılayabilir, büyüsel, kendiliğinden yansıyan içsel yönelimler, görsel dünyada ifade bulur. Bu zenginliği ortaya çıkarmaya yönelik doğaçlama ise Yakın Çevrede Nesneler Bulma'dır. Uzam Çeşitlemeleri doğaçlamasına paralel olarak dans kullanımı veya Büyütülmüş Hareketler doğaçlamasına başvurularak oyuncuların bütünüyle bedenlerini algılamaları ve hatta hareketsiz olduklarında bile sahne olayına katılmaya her an hazır hale gelmeleri sağlanır.

Spolin oyun provalarında karşılaşılan sorunları çözmek için herkes tarafından bilinen bir çok oyun kitabına da başvurmayı önerir. Bu konuda özellikle Neva L. Boyd'un kitaplarını yararlı bulur. Spolin kalabalık sahnelerde canlılığı korumak için Hareketi Başlatan Kim? doğaçlaması, zamanlama için Uç Şey Değiştirme birbirini dikkatle izleme ve ilerleme için Kalifornia'ya Gidersem ( birinin başlattığı cümleyi diğerinin aynen söyleyip yeni bir şey eklemesi ) ve Diyalogları   Melodik   Söyleme doğaçlamalarını hep oyun kitaplarından almıştır.

Uzun bir zaman dilimini birlikte paylaşan oyuncular spontan oynama ve doğaçlamalar yapma konusunda daha gelişmiş bir duyarlılığa sahiptirler. Tek bir oyunu sahnelemek için bir araya gelen, birbirine yabancı oyuncularla çalışmak yerine, böyle bir grupla çalışmak, yönetmenin işini de kolaylaştırır. Böylece yönetmen, tek tek oyuncularla uğraşmak ve grup birlikteliğini güçlendirici doğaçlamalarla uzun zaman harcamak yerine, oyunla ve oyuncuları oyuna yöneltmekle ilgilenebilir. Ele alınan metni, doğrudan sahneye taşımak yerine doğaçlamalarla zenginleştirmeye çalışılır.

Doğaçlama sahneleri birliktelik, paylaşım, karşılıklı alış-veriş, katılanların heyecanı, deneyimi ve sezgisel enerjisi ile gerçekleştirilir. Doğaçlama sahnelerinin birleştirilmesiyle ise ortaya canlı, yaşayan, her gece seyircisi ile yeniden biçimlenen renkli bir oyun ortaya çıkar.

Spolin önerilerini, 1946 yılında Hollywood'da kurduğu 'Young Actors Company' tiyatro topluluğunda uygulamıştır. daha sonra the Compass gibi profesyonel tiyatro toplulukları da bu yöntemleri kullanmıştır.

'The Compass' topluluğu herhangi bir yazarla çalışarak ya da bir metinden yola çıkarak oyun sergilemek yerine belirlenen bir kanavadan yola çıkarak, doğaçlamalarla oyun sahneliyordu. Commedia dell' Arte deki gibi belli şeyler oluşturuluyor ve bunlar provalarla şekilleniyordu.

Paul Sills, 1959 yılında kurduğu 'Second City' topluluğunda ise, oyunu seyircilerden gelen önerilerle sahnede doğaçlayarak oluşturma yöntemini izlemiştir. 1967 yılında ise Spolin ve Siils 'the Game Theater' ı kurarlar. Bu topluluk Spolin' in temrinlerinin temel alındığı çalışmalar yapar. Seyircilerin katılımıda sağlanarak doğaçlama gösteriler gerçekleştirilir.

1985 den günümüze ise Sills kendi adına kurduğu topluluğu ile off Broadvvay turnelerine çıkarak bu geleneği sürdürmektedir.